- طاهر جزایری (هَِ)
ابن صالح بن احمد جزایری دمشقی. متولد به سال 1268 و متوفی به سال 1338 هجری قمری مؤلف (تلخیص ادب الکاتب) تألیف ابن قتیبه. کتاب او در مطبعۀ سلفیه در 206 صفحه طبع شده است. و او راست کتاب ’اتمام الانس فی عروض الفرس’ که در دمشق به طبع رسیده است. (از الذریعه ج 4 ص 419) و صاحب معجم المطبوعات آرد طاهر بن صالح بن احمد الجزائری ثم الدمشقی. وی یکی از دانشمندان عصر حاضر و زادۀ دمشق است. نخست مفتش مدارس دمشق شد به سال 1268 (چنانکه در کتابی که بخط جزائری در کتاب خانه تیموریه محفوظ است خوانده ام) عشقی مفرط به گردآوردن کتابهای خطی و تفحص درآنها داشت، و بر اثر آن بختش یاوری کرد، و توفیق ایجاد کتابخانه ای در ظاهریه دمشق یافت، و کتابهائی را که در کتابخانه ها متفرق بود جمعآوری و تمامی را به کتاب خانه ظاهریه نقل کرد. در قدس شریف نیز کتابخانه ای بنام ’مکتبهالخالدیه’ احداث کرد. سپس در سال 1914 از ستم ترکان فراراً از دمشق به مصر شد. و بعد از سالی چند به سال 1918 میلادی به دمشق باز گشت، و بسمت عضو عامل مجمع علمی عربی، و مدیر کتاب خانه ظاهریه منصوب گشت، و سه ماه پس از بازگشت به دمشق در همانجا درگذشت از تصانیف وی کتب مفصلۀ ذیل به طبع رسیده است:
1- اتمام الانس، فی عروض الفرس. این کتاب رساله ای است در علم عروض و قوافی، و در دمشق چاپ شده است. 2- ارشاد الالباء الی طریق تعلیم الفبا. دراین کتاب مباحثی لغوی از حروف هجا و ترتیب و رسم الخط و حرکات و ضوابط و مفردات و اعداد، و فوائد بسیاری درباب نطق و کتابت مندرج داشته. کتاب مزبور در مطبعۀ اهلیه به بیروت سال 1321 هجری قمری به طبع رسیده است. 3- بدیع التلخیص، و تلخیص البدیع. این کتاب عبارت است از قصیدۀ بدیعیه ای که بدین بیت آغاز میشود:
بدیع حسن بدورنحو ذی سلم
قد راقنی ذکره فی مطلع الکلم
این قصیده را شرحی نیز هست. کتاب مزبور، یک نوبت در ولایت سوریۀ دمشق به سال 1296 و نوبت دیگر درچاپ خانه سنگی مطبعۀ مصطفی واصف به دمشق سال 1299 طبع و نشر گردیده است. 4- تدریب اللسان، علی تجرید البیان، (بمراقی علم الادب). به (شمارۀ 22 از همین فهرست مصنفات) رجوع شود. 5- تسهیل المجاز، الی فن المعمی والالغاز. در مطبعۀ سوریای دمشق به سال 1303 چاپ شده. 6- التقریب، لاصول التعریب، در این کتاب بعض الفاظ معرب، و روش تعریب را بیان کرده. و در پایان آن فهرستهائی نیز ترتیب داده است. و در چاپ خانه سلفیه به سال 1337 آن را بچاپ رسانده اند. 7- التمرین، علی البیان والتبیین. (بمراقی علم الادب). به شمارۀ 22 از همین فهرست مصنفات رجوع شود. 8- تمهیدالعروض، الی فن العروض. این کتاب در مطبعۀ سوریای دمشق به طبع رسیده است. 9- توجیه النظر الی اصول علم الاثر. (مصطلح الحدیث). مصنف در تعریف این کتاب گفته که: این تصنیف مشتمل است بر فصلی چند که مطالعه کنندگان در کتب حدیث و سیر و اخبار را بسی سودمند باشد. و بیشتر مندرجات آن از کتب اصول فقه و اصول حدیث نقل شده است، ودر مصر به سال 1320 هجری قمری طبع گردیده. 10- جدول الحروف العربیه القدیمه و الحدیثه و الهندیه و الیونانیه، الخ. در این کتاب از رسم الخط حروف و حرکات و اعراب آن گفتگو کند. در مطبعۀ سنگی بدون تاریخ به طبع رسیده است. 11- الجواهر الکلامیه، فی العقاید الاسلامیه (در توحید) نوبتی به دمشق به سال 1313 و نوبت دیگر به مصر و بدون تاریخ، طبع و نشر یافته است. 12- حدائق الافکار، فی رقائق الاشعار. در دمشق به مطبعۀ سنگی چاپ شده است به سال 1299. 13- الحکم المنثوره. در مصر به طبع رسیده است. 14- دائره فی معرفه الاوقات و الایام (در علم میقات) در مطبعۀ سنگی در دمشق چاپ شده است. 15- رسائل، فی علم الخط. در مصر به چاپ رسیده. 16- شرح خطب ابن نباته. در مصر طبع شده. 17 -شرح خطبه الکافی این کتاب از اصول لغت و نشأت و اشتقاق آن گفتگو کند، و در مصر بدون تاریخ به طبع رسیده است. 18- عمدهالمغرب، و عدهالمعرب. قصیده ای است در ذکر الفاظ نحویه. در مطبعۀ سنگی در سوریای دمشق چاپ گردیده است. 19- الفوائد الجسام، فی معرفه خواص الاجسام. (در طبیعیات) آغاز کتاب بدین جمله افتتاح شده است: الحمدالله الذی اوجدالعالم من العدم، و اودع فیه ابدع الاسرار والحکم. این کتاب در مطبعۀ معارف سوریای دمشق به سال 1300 به طبع رسیده است. 20- مدخل الطلاب، الی علم الحساب در دمشق در 46 صفحه چاپ شده است. 21- مد الراحه، لاخذ المساحه. در ولایت سوریا در سال 1310 در 28 صفحه چاپ شده است. 22- مراقی علم الادب. قسم اول، در حروف و شکل و اعراب آن، این بخش را به ’ارشاد الالباء، الی طریق تعلیم الف باء’ نام نهاده، چنانکه در شمارۀ 2 گذشت قسم ثانی در تمرین و آن بنام التمرین، علی البیان والتبیین در مطبعۀ اهلیۀ بیروت به سال 1325 هجری قمریبه طبع رسیده است قسم ثالث در تجرید، و نام آن تدریب اللسان، علی تجریدالبیان است، و آن نیز به سال 1325هجری قمری در مطبعۀ اهلیۀ بیروت طبع شده است. 23- منیته الاذکیاء، فی قصص الانبیاء. این کتاب را از زبان ترکی به عربی ترجمه کرده و در دمشق به سال 1299 چاپ گردیده است. 24- میزان الافکار، شرح معیارالاشعار. درعروض و قوافی، که به سال 1300 در لکنهو به طبع رسیده است.
شیخ طاهر جزائری در نشر رسائل ابن المقفع، و اختصار شرح کتاب امنیهالالمعی وغیر آن نیز همتی شایان ذکر مبذول داشته است. (معجم المطبوعات ج 1 ص 688). زرکلی در الاعلام آورده که طاهر جزائری بیشتر زبانهای شرقی را نیک فراگرفته بود چنانکه زبانهای عبری، سریانی، حبشی، زواوی، ترکی، و فارسی را خوب میدانست و نیز زرکلی گوید: کتابی هم بنام عقوداللئالی فی الاساتید العوالی دارد که طبع شده است. و تفسیر بزرگی هم تصنیف کرده که هنوز بچاپ نرسیده. وبزرگترین اثری که از او برجای مانده، یادداشتهائی است که مجموع آن بالغ بر ده مجلد شود، و آن یادداشتهاعبارت است از مطالعات و گزیدۀ آنچه از نفائس کتابهای خطی و چاپی به دست آورده. شیخ محمد سعیدبانی دمشقی را کتابی است بنام ’تنویرالبصایر، بسیره الشیخ طاهر’ که تاریخ زندگانی صاحب ترجمه را در آن بتفصیل ذکر، و اخلاق و مزایای وی را کاملاً بیان کرده است و این کتاب نیز بچاپ رسیده است. ولادتش به سال 1268 و وفاتش به سال 1338 هجری قمری بوده است. (الاعلام زرکلی ج 2 ص 442)
1- اتمام الانس، فی عروض الفرس. این کتاب رساله ای است در علم عروض و قوافی، و در دمشق چاپ شده است. 2- ارشاد الالباء الی طریق تعلیم الفبا. دراین کتاب مباحثی لغوی از حروف هجا و ترتیب و رسم الخط و حرکات و ضوابط و مفردات و اعداد، و فوائد بسیاری درباب نطق و کتابت مندرج داشته. کتاب مزبور در مطبعۀ اهلیه به بیروت سال 1321 هجری قمری به طبع رسیده است. 3- بدیع التلخیص، و تلخیص البدیع. این کتاب عبارت است از قصیدۀ بدیعیه ای که بدین بیت آغاز میشود:
بدیع حسن بدورنحو ذی سلم
قد راقنی ذکره فی مطلع الکلم
این قصیده را شرحی نیز هست. کتاب مزبور، یک نوبت در ولایت سوریۀ دمشق به سال 1296 و نوبت دیگر درچاپ خانه سنگی مطبعۀ مصطفی واصف به دمشق سال 1299 طبع و نشر گردیده است. 4- تدریب اللسان، علی تجرید البیان، (بمراقی علم الادب). به (شمارۀ 22 از همین فهرست مصنفات) رجوع شود. 5- تسهیل المجاز، الی فن المعمی والالغاز. در مطبعۀ سوریای دمشق به سال 1303 چاپ شده. 6- التقریب، لاصول التعریب، در این کتاب بعض الفاظ معرب، و روش تعریب را بیان کرده. و در پایان آن فهرستهائی نیز ترتیب داده است. و در چاپ خانه سلفیه به سال 1337 آن را بچاپ رسانده اند. 7- التمرین، علی البیان والتبیین. (بمراقی علم الادب). به شمارۀ 22 از همین فهرست مصنفات رجوع شود. 8- تمهیدالعروض، الی فن العروض. این کتاب در مطبعۀ سوریای دمشق به طبع رسیده است. 9- توجیه النظر الی اصول علم الاثر. (مصطلح الحدیث). مصنف در تعریف این کتاب گفته که: این تصنیف مشتمل است بر فصلی چند که مطالعه کنندگان در کتب حدیث و سیر و اخبار را بسی سودمند باشد. و بیشتر مندرجات آن از کتب اصول فقه و اصول حدیث نقل شده است، ودر مصر به سال 1320 هجری قمری طبع گردیده. 10- جدول الحروف العربیه القدیمه و الحدیثه و الهندیه و الیونانیه، الخ. در این کتاب از رسم الخط حروف و حرکات و اعراب آن گفتگو کند. در مطبعۀ سنگی بدون تاریخ به طبع رسیده است. 11- الجواهر الکلامیه، فی العقاید الاسلامیه (در توحید) نوبتی به دمشق به سال 1313 و نوبت دیگر به مصر و بدون تاریخ، طبع و نشر یافته است. 12- حدائق الافکار، فی رقائق الاشعار. در دمشق به مطبعۀ سنگی چاپ شده است به سال 1299. 13- الحکم المنثوره. در مصر به طبع رسیده است. 14- دائره فی معرفه الاوقات و الایام (در علم میقات) در مطبعۀ سنگی در دمشق چاپ شده است. 15- رسائل، فی علم الخط. در مصر به چاپ رسیده. 16- شرح خطب ابن نباته. در مصر طبع شده. 17 -شرح خطبه الکافی این کتاب از اصول لغت و نشأت و اشتقاق آن گفتگو کند، و در مصر بدون تاریخ به طبع رسیده است. 18- عمدهالمغرب، و عدهالمعرب. قصیده ای است در ذکر الفاظ نحویه. در مطبعۀ سنگی در سوریای دمشق چاپ گردیده است. 19- الفوائد الجسام، فی معرفه خواص الاجسام. (در طبیعیات) آغاز کتاب بدین جمله افتتاح شده است: الحمدالله الذی اوجدالعالم من العدم، و اودع فیه ابدع الاسرار والحکم. این کتاب در مطبعۀ معارف سوریای دمشق به سال 1300 به طبع رسیده است. 20- مدخل الطلاب، الی علم الحساب در دمشق در 46 صفحه چاپ شده است. 21- مد الراحه، لاخذ المساحه. در ولایت سوریا در سال 1310 در 28 صفحه چاپ شده است. 22- مراقی علم الادب. قسم اول، در حروف و شکل و اعراب آن، این بخش را به ’ارشاد الالباء، الی طریق تعلیم الف باء’ نام نهاده، چنانکه در شمارۀ 2 گذشت قسم ثانی در تمرین و آن بنام التمرین، علی البیان والتبیین در مطبعۀ اهلیۀ بیروت به سال 1325 هجری قمریبه طبع رسیده است قسم ثالث در تجرید، و نام آن تدریب اللسان، علی تجریدالبیان است، و آن نیز به سال 1325هجری قمری در مطبعۀ اهلیۀ بیروت طبع شده است. 23- منیته الاذکیاء، فی قصص الانبیاء. این کتاب را از زبان ترکی به عربی ترجمه کرده و در دمشق به سال 1299 چاپ گردیده است. 24- میزان الافکار، شرح معیارالاشعار. درعروض و قوافی، که به سال 1300 در لکنهو به طبع رسیده است.
شیخ طاهر جزائری در نشر رسائل ابن المقفع، و اختصار شرح کتاب امنیهالالمعی وغیر آن نیز همتی شایان ذکر مبذول داشته است. (معجم المطبوعات ج 1 ص 688). زرکلی در الاعلام آورده که طاهر جزائری بیشتر زبانهای شرقی را نیک فراگرفته بود چنانکه زبانهای عبری، سریانی، حبشی، زواوی، ترکی، و فارسی را خوب میدانست و نیز زرکلی گوید: کتابی هم بنام عقوداللئالی فی الاساتید العوالی دارد که طبع شده است. و تفسیر بزرگی هم تصنیف کرده که هنوز بچاپ نرسیده. وبزرگترین اثری که از او برجای مانده، یادداشتهائی است که مجموع آن بالغ بر ده مجلد شود، و آن یادداشتهاعبارت است از مطالعات و گزیدۀ آنچه از نفائس کتابهای خطی و چاپی به دست آورده. شیخ محمد سعیدبانی دمشقی را کتابی است بنام ’تنویرالبصایر، بسیره الشیخ طاهر’ که تاریخ زندگانی صاحب ترجمه را در آن بتفصیل ذکر، و اخلاق و مزایای وی را کاملاً بیان کرده است و این کتاب نیز بچاپ رسیده است. ولادتش به سال 1268 و وفاتش به سال 1338 هجری قمری بوده است. (الاعلام زرکلی ج 2 ص 442)